YANILMIŞIM TANRI VARMIŞ

---

YANILMIŞIM TANRI VARMIŞ

20. yüzyılın önemli ateist felsefecilerinden olan Antony Flew, “Evrenin Kökeni” üzerine yaptığı bir konferans konuşmasında sorulan bir soru üzerine; evrenin kökeninin kendiliğinden oluşamayacağını ve bu kökeni var eden veya evreni var eden bir Varlığın, bir üst Aklın olduğunu ifade ederek Tanrı’nın varlığını kabul etmiş olduğunu göstermiştir. Bu açıklama doğal olarak ateist camiada bir şok etkisi yarattı. Zira dönemin en etkili ateist felsefecisinden bunları duymak hemen kabullenebilecek bir şey değildi. Yaptığı bu konuşmadan çok zaman önce Antony Flew bir dönem, gerek yazdığı makaleler ile ( örneğin, Theology and Falsification/ Teoloji ve Yanlışlama) gerek de geliştirdiği yenilikçi ateist teorileriyle hem ateist felsefecilerin hem de onu takip eden insanların fikir babası olmuştur.

87 yaşında hayatını kaybeden Antony Flew, 50 yılı aşkın bir süre zarfında ömrünü ateizme ve ateizmi savunmaya harcamıştı. Bu kadar uzun bir yılı ateizmi savunarak geçiren, İngiltere’nin önde gelen felsefe profesörü ve çağımızın en önemli ateist düşünürlerinden olan ve hatta yaptığı çalışmalara kimi teistlerin bile saygı duyduğu birisi ne oldu da ateizmden vazgeçti? Ateizmden teizme geçmesine etki eden en önemli şey nedir? Antony Flew’nun hayatının sonlarına doğru aldığı bu kararın zor bir şey olduğunu ifade etmek gerekecektir. Çünkü neredeyse elli yıllık bir akademik çalışmanın veya ürününün aslında yanılgıdan ibaret olduğunun bir göstergesi haline gelmişti.

Ateizmi artık bilimsel gerçeklerle veya bilimsel gerçekle karşısında açıklanamayacağını ve savunulamayacağını ifade eden Antony Flew, elli yıllık akademik çalışmalarının yanılgısını kabul ederek Roy Abraham Varghese’le birlikte kaleme aldığı “There is a God (Yanılmışım Tanrı Varmış)” kitabında ateizmden teizme doğru nasıl bir yolculuk yaptığını anlatmıştır. 2004 yılında Flew, “ateizmi gönüllü olarak reddediyorum.” diyerek artık resmen ateizmle bağını kopartmıştır. Bu kitap da onun kanıtıdır. Bu yazıda “There is a God (Yanılmışım Tanrı Varmış)” kitabından yola çıkarak Antony Flew’nun bu dönüşünü; ateizmden teizme geçişinde etkili olan fikirleri, argümanları, önde gelen bilim adamlarının açıklamalarını ele alacağız. Bunlara geçmeden önce Antony Flew’nun fikrinin değişimine potansiyel olarak etki en genel iki şey vardı. Birincisi, kitabında da belirttiği muhakeme yapma özelliğidir. Bu özellik belki de onu diğer dogmatik ateistlerden ayıran bir özelliktir. Zira bu muhakeme yapma özelliğiyle fikirlerin, iddiaların peşinden giderek mantıklı kanıtlar bulmaya çalışmıştır, ki bu muhakeme yolculuğu onu teizme ulaştırmada bir köprü görevi yapmıştır. İkincisi ise, genel bir prensibi haline gelen ve kendi felsefi tutumunun ana çizgilerini belirleyen “İddianın götürdüğü yere gitmeliyiz.” ilkesi olmuştur. Bu iki genel özellik Flew için Tanrı fikrinin değerlendirilmesi açısından önem arz etmiştir.

Antony Flew’nun Tanrı fikrinin değişmesinde etkili olan bazı argüman veya fikirler şunlardır:

1) Evrenin Tasarımı Argümanı (Doğanın Kanunları)

Antony Flew bu argüman ile evrenin bu denli düzenli olması ve bir düzen içinde yürütülmesi kendiliğinden oluştuğunun anlamsız olduğunu söyler. Bu argüman doğru bir biçimde formüle edildiği zaman bu evren tasarımının bir Tasarımcısı olduğunu anlamak mümkün olacaktır. Bu argümanda Flew’nun zihnini meşgul eden ve onu muhakeme etmeye götüren sorular mevcuttur. Örneğin; “Doğa kanunlarının kaynağı nedir?”, “Doğanın bu şekilde düzenli ve bir bütün haline nasıl gelmiştir?”, “Eğer evrende kanunlar varsa bunu sağlayan ve bu düzeni etkin kılan şey nedir?”, “Böyle bir evren tasarımının kendiliğinden sudûr etmesi ne kadar mantıklıdır?” vb.gibi sorularla iddiasının onu götürdüğü yere doğru yol almıştır. Flew bunu yaparken de saygın bilim adamlarının bu konudaki fikirleri ve açıklamalarıyla hareket ederek iddialarını kanıtlama peşine düşmüştür. Bu sefer bilimsel gerekçelerle ateizmi değil de teizmi müdafaa etmeye çalışmıştır.

Hemen yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Antony Flew’nun evren tasarımı argümanına göre;

“…doğada açık biçimde görünen tasarım, kozmik bir Tasarımcının varlığını göstermektedir…Zira doğadaki algılan düzenden kaynaklanan argümanlar bir tasarımın, dolayısıyla bir Tasarımcının varlığını kanıtlamaktadır…Bu argüman doğru bir biçimde formüle edildiğinde Tanrı’nın varlığına ilişkin inandırıcı bir ifade teşkil etmektedir.” [1]

Teizmi kabul etmeden önce Flew, tasarım deliline itinalı ve sıcak bakacak bir şekilde ele alıyordu. Ateistken evrenin düzenliğinin kaynağını evrenin kendi iç mekanizmasında olduğunu, diğer bir deyişle kendiliğinden oluştuğunu veya yönetildiğini iddia ediyordu ve buna inanıyordu. Son kertede teizmi kabul ettiğinde evrenin bu ince düzeninin kaynağının yani mimarisinin Tanrı olduğunu kabul etti. Şu bir gerçektir ki, evrenin bir düzen içinde olduğu ve bu ince düzenin hâlâ devam ettiğini hemen her fikirden (ateist, deist, teist vs.) insan buna mutabakat söz konusudur. Birbirlerinden ayrılan nokta ise bu düzenin kim tarafından dizayn edildiğidir. Flew’a göre, “önemli nokta yalnızca doğada düzenlerin olması değil, bu düzenlerin matematiksel olarak kesin, evrensel ve “birbirine bağlı” olmasıdır. Einstein bunlara “somut mantık” diyordu. Bizim sormamız gereken soru, doğanın bu şekilde bir bütün haline nasıl geldiğidir. Bu kesinlikle Newton, Einstein ve Heisenberg gibi bilim adamlarının sordukları –ve cevapladıkları- sorudur. Bu kişilerin buldukları cevap Tanrı’nın Aklı olmuştur.” [2]

Einstein, Newton, Heisenberg vs. gibi pek çok saygın bilim adamlarının iddia ettiği konular hakkında yaptıkları açıklamalar Flew’nun ateizmi reddedip teizmi seçmesinde önemli bir faktör olmuştur. Onlardan bir tanesi İngiliz Fizikçi Paul Davies’tir. Davies’in Templeton Ödül konuşmasında; Einstein, Heisenberg, Newton ve diğer bilim adamlarının fikirlerini geliştirecek ve Flew’nun da etkileneceği bir cümle söylemiştir: “Bilim ancak bilim adamı Tanrı’yı tamamen kabul eden bir dünya görüşü benimsediğinde ilerleyebilir.” Bu fikr-i beyan, Flew’nun iddialarını desteklemek açısından önem arz etmektedir. Zira Davies burada “olayların temelindeki doğa kanunlarının doğrudan gözlem yoluyla bulunamayacağını, aksine deney ve matematiksel kuram yoluyla ortaya çıkarılabileceği gerçeğine dikkat çekmektedir. Bu kanunlar, bilim adamlarının ‘doğanın veya Tanrı’nın diyebileceğiniz, ama kesinlikle bizim diyemeyeceğiniz mesajı’ ortaya çıkartmak amacıyla kırmaları gereken kozmik bir şifreyle yazılmıştır.” [3] Flew, Davies’in bu fikrine dayanarak evrendeki bu ince düzenin insan aklının belirlediği bir şey olmadığını, diğer bir deyişle insan aklının çok üstünde olan bir Üst Aklın neticesinde meydana geldiğini dolaylı olarak ifade eder.

Evrendeki düzenleri sağlayarak kanunları yaratanın veya kanun koyucunun İlahi bir Aklın olduğu iddiasını Flew, Oxford Üniversitesi’nde felsefeci olan John Foster’ın İlahi Kanun Koyucu:Tümevarım Üzerine Dersler, Doğanın Kanunları ve Tanrı’nın Varlığı (The Divine Lawmaker: Lectures on Induction, Laws of Nature and the Existence of God) adlı kitabıyla açıklamaya çalışmıştır;

“Doğadaki düzenlerin, nasıl tanımlarsanız tanımlayın, en iyi biçimde İlahi bir Akılla açıklanabileceğini ileri sürüyor. Eğer kanunların olduğu gerçeğini kabul ediyorsanız, evrende bu düzeni sağlayan bir şey olmalıdır. Bu düzeni hangi etken (veya etkenler) sağlamaktadır? Barrow, tüm bu düzenin tek ciddi kaynağının teistik seçenek olduğunu, böylece “dünyadaki düzenleri sağlayarak kanunları yaratanın Tanrı –teistlerin inandıkları Tanrı- olduğu sonucuna rahatlıkla varabileceğimizi söylüyor.”[4]

Son tahlilde Flew, kendisi için saygın olarak gördüğü bilim adamlarının konu ile ilgili açıklamalarını, teistik deliller için ortaya koyduğu iddialarını açıklamaya çalışmak veya kanıtlamak için önemli bulmuştur.

Antony Flew’nun evren tasarımı argümanında doğanın kanunun ne olduğu ile ilgili açıklamasını Richard Swinburne’un şu fikri ile desteklemeye çalışmıştır:

“Doğanın kanunları nelerdir? Bu beni eleştiren kişilerin pek çoğunun ele almadığı bir meseledir. Doğanın bütün organlarının belirli bir biçimde hareket etmesinin; örneğin birbirlerini belirli bir formüle uygun olarak etkilemelerinin doğanın bir kanunu olduğunu söylemek bence fiziksel ihtiyacı karşılayan her organın bu şekilde hareket ettiğini yani birbirini bu şekilde etkilediğini söylemektir. Ve bu tekdüzeliğin bütün organların aynı şekilde hareket etmelerine yol açan bir maddenin eyleminden kaynaklandığını varsaymak, bütün organların aynı biçimde hareket etmesinin en büyük basit gerçeklik olduğunu varsaymaktan çok daha kolaydır.” [5]

Flew buradan hareketle doğanın kanunları nasıl ve kim tarafından işlendiği sorusunun cevabını Tanrı’da olduğunu ifade etmiştir. Swinburne’nun bu açıklaması aynı zamanda ünlü ateist Richard Dawkins’in, tasarım argümanına sunduğu eleştirisine bir cevap niteliğindedir. Son tahlilde Flew için teistik delillerini açıklamak ve mantıksal bir süzgeçten geçirerek kanıtlamak için bu konuda kendisi için saygın bilim adamlarının fikirlerine ve çalışmalarına önem verdiği görülür. Daha önceleri bilimsel gerekçelerle ateizmin savunulamayacağını çünkü bunun mantıksal olmadığını ifade eden Flew, burada ise görüleceği gibi teizmi seçmesindeki argümanları; bilimsel, mantıksal ve matematiksel olarak açıklamaya çalışan bilim adamlarının fikirleri ile savunmuştur.

“Tanrı’nın Aklı’na işaret eden bilim adamları, ortaya sırf bir dizi argüman veya Aristocu bir muhakeme süreci koymazlar. Aksine gerçekliğin, modern bilimin kavramsal kalbinden doğan ve mantıktan faydalanan bir görüşünü ortaya koyarlar. Bu, benim için şahsen sağlam ve reddedilemez bir görüştür.” [6]

2)İnce Ayar Argümanı (Teleolojik Yapısıyla Yaşam)

Antony Flew için nasıl ki tasarım argümanında olduğu gibi doğa kanunlarının kaynağının “Tanrı’nın Aklı” olduğu Tanrı’nın varlığı kanıtlama noktasında önemli ise evrenin içinde görülen ince düzen ayarının da yine aynı şekilde Tanrı’nın varlığını kanıtlama noktasında önem teşkil etmektedir. Evrende çoğu zaman bizim göremediğimiz ama varlığından bilimsel çalışmalarla haberdar olduğumuz ; işlemler, sistemler, kanunlar vb. gibi bir çok kozmolojik, biyolojik, fizyolojik olaylar mevcuttur. Örneğin; izafiyet teorisi, elektromanyetizma, kuantum kanunları, yer çekimi, yıldızların milyonlarca yıl sürekli olarak yanmaları, bir bitkinin veya canlının gelişim sırasında yaşanan reaksiyonlar gibi. Yaşanan bu olaylar ise her daim bir süreklilik içinde devam etmektedir ve ayrıca bu işlemlerin her biri için farklı güçlere ihtiyaç vardır. Örneğin, elektronların dönerek atomun çekirdeğine girmesini önleyen güç kuantum kanununda mevcuttur ve kuantum kanunun ortaya koyduğu bu güç ile izafiyet teorisinin ortaya koyduğu güç birbirinden farklıdır. Yani her ikisi için farklı bir güç olması gerekiyor. O zaman burada şu soru sorma ihtiyacı duyulur: Her bir işlem için farklı güçlerin olması ihtiyacını kim karşılıyor? Bu güç kendiliğinden mi oluşuyor? Buna tesadüfi bir olay demek ne derece mantıklıdır? Bunca gücün ihtiyacı kendiliğinden, tesadüfi bir şekilde karşılanabilir demek en az evrenin kendiliğinden meydana geldiğini demek kadar mantıksızdır. Flew, bu argümanda böyle bir mantıksızlığın olduğunu ifade edip evrenin bu kadar ince, mükemmel ve hassas düzende olmasını Tanrı’nın Aklı ile oluşabilirliğini iddia eder.

İnce ayar düzeninin DNA üzerinde yapılan çalışmalar sayesinde daha belirgin bir hâl aldığını söyler. Yapılan bu çalışmalar evrende olan bu hassas, ince ve mükemmel ayar düzeninin Tanrı’yla ilişkilendirebileceğinin daha mantıklı olabileceği düşüncesi Flew’da daha çok etki etmiştir.

İnce ayar argümanı tek evren esasını baz alarak inşa edilmiştir. Doğal olarak da “Birden Fazla Evren Kuramı”na karşı olan bir argümandır. Bu konuda yapılan bilimsel çalışmalara bakarak şunu söyleyebiliriz ki, birden fazla evrenin olması fikri hâlâ bir spekülatif olarak devam etmektedir. “Bu arada, birden fazla evrenin olmasının ilahi bir Kaynak sorununu ortadan kaldırmadığını belirtmeliyim.” [7] Yani, birden fazla evrenin olması evrenin ince ayar düzenin kaynağının ilahi bir Kaynak veya bir yaratıcının olmasını inkar ettirmez. “İnce ayara ilişkin argüman hakkında üç şey söylenebilir. Öncelikle; belirli değişmezleri ve kanunları olan bir evrende yaşamaktayız. Bunların bazılarının farklı veya eksik olması durumunda bu evrende yaşam mümkün olmayacaktır. İkincisi; mevcut kanunların varlığı ve değişmezliği her ne kadar yaşamın devam etmesini mümkün kılan gerçekler olsa da bu yaşamın kaynağının ne olduğu sorusunun cevabı değildir. Bu koşullar belki yaşamın başlaması için gereklidir fakat yeterli değildir. Üçüncü olarak da kendilerine özgü doğa kanunları bulunan birden fazla evren olabilmesinin mantıken olası olduğu gerçeği bu tür evrenlerin gerçekten de var olduğunu göstermez.” [8]

Temeli olmayan ve hâlâ spekülatif bir fikir olarak devam eden birden fazla evren kuramını, tek evren esası üzerine inşa edilen ince ayar düzeni argümanına karşı bir tez olarak getirmek, ilahi bir Kaynağın veya evrenin ince, mükemmel ve hassas bir düzenin kaynağı ilahi bir Akıl’da olduğu inancını değiştirmeyecektir. Birden fazla evrenin olması ihtimalini göz önünde bulundursak bile bu bize doğanın kanunlarının kaynağını açıklamayacaktır.

“Dolayısıyla birden fazla evren olsun veya olmasın, doğanın kanunlarının kaynağı meselesini sonuca bağlamak zorundayız. Ve bunun için geçerli sayılabilecek tek açıklama ilahi Akıl’dır.” [9]

3)Yaşam Nasıl Başladı? (Evrenin Varoluşu)

Yaşamın kaynağına veya yaşamın kökenin neye dayandığına verilebilecek iki tür cevap vardır: Birincisi; kendiliğinden doğma, tesadüfi veya evrimle nedeniyle meydana gelmedir. İkincisi ise; tüm evrenin bu kadar düzen içinde varlığını devam ettirmesini sağlayan ve bu yaşamdaki düzenin bilinçli bir mimarın veya tasarımcısı olduğu düşüncesidir. Yaşama dair üzerine konuşulması ve hatta muhakeme edilmesi gereken konu budur aslında. Flew da yaşama dair üzerine muhakeme edilmesi gerektiği konunun peşinden giderek; bu derece uyumlu, düzenli ve bir o kadar da karmaşık, değişken olan yaşamın kaynağının neye veya nasıl bir şeye dayandığını incelemeye ve sorgulamaya çalışmıştır.

“Yaşamın kaynağına ilişkin çalışmalarda cevaplanmamış olan felsefi soru şudur: Bu kadar akılsız bir evren nasıl olur da özgün amaçları, üreme kabiliyetleri ve “kodlanmış kimyaları” olan varlıklar yaratabilir? Burada biyolojiye değil, sorunun tamamen farklı bir kategorisiyle ilgileniyoruz.” [10]

Yaşamın kaynağına ilişkin muhakemeyi Flew, sadece bilimle değil felsefi bir zeminle de yapmak istemiştir.

Canlının her bir organizmasında farklı farklı sistemler mevcuttur. Her biri bir amaç gözeterek düzeni oluşturur. Tüm bunları sadece kimyasal bir mekanizmanın sonucuyla oluştuğunu söylemek elbette ki inandırıcı ve yeterli değildir. Yaşamın eğer sadece kimyasal tepkimelerden ibaret olduğunu söylersek bir çok şey anlaşılmayacaktır ve yaşam dediğimiz bu önemli olayı bu tür bir indirgemeye tabi kılmak mükemmel olanı bozmak demektir. Nitekim bu konuda günümüz bilim çalışmalarına baktığımızda canlı varlığın cansız varlıktan meydana geldiğini izah edecek çok fazla açıklamalar yoktur. Bilim burada tek taraflı bir yaklaşım sürdüğü için bu konuda herhangi bir uzlaşım görülmemektedir. Zira ;

“canlı varlık, yaşamda kendisinden daha önce hiçbir varlıkta olmayan teleolojik bir düzene sahiptir… Üreme kabiliyetleri olmayan ilk yaşam biçimlerinden üreme kabiliyeti olan yaşam biçimlerinin doğmasına dair eşit ölçüde materyalist bir açıklama henüz yapılamamıştır. Bu tür bir kabiliyet olmasaydı rastgele mutasyon ve doğal seçim yoluyla farklı türlerin ortaya çıkması mümkün olmazdı. Bu yüzden bu kabiliyete sahip olan yaşam biçimlerinin, bu kabiliyetten yoksun yaşam biçimlerinden ilk kez nasıl geliştiğine dair herhangi bir açıklamada bu tür bir mekanizmadan faydalanılamaz.” [11]

Yaşamın kaynağının ne olduğu sorusuna sağlam, kesin ve tam olarak cevap verebilecek çok sayıda bilimsel araştırmalar mevcut değildir. Bu durumda yaşamın kaynağının tesadüfi bir şekilde veya kendiliğinden doğma olarak meydana geldiğini söylemek akıllıca bir yorum değildir.

“Her şeye rağmen yaşamın bir özelliği kesindir: Zaman içerisinde değişebilen mevcut bilgilerini depolayabilen, çoğaltabilen ve iletebilen genetik bir mekanizma olmasaydı yaşam ortaya çıkamazdı… Ayrıca ilk genetik mekanizmanın tam olarak nasıl gelişmiş olduğu da çözülmemiş bir mesele olarak kalmayı sürdürmektedir.” [12]

Son tahlilde gerek yaşamın kaynağının nasıl açıklanabileceği gerek de ilk genetik mekanizmanın nasıl geliştiği, henüz açıklanamayan ve çözülemeyen bir mesele olarak durmaktadır. Lakin yaşamda bu tür mekanizmayı organize eden, yöneten bir aklın veya bir etkenin olduğunu biliyor ve gözlemliyoruz. Zira bu organize, yaşamın kendine has bir özelliğidir. Bu derece güçlü bir tasarımın (maddi bir evreni oluşturmak, bu evrenin içinde anlama ve yaratabilme kabiliyetini bulundurmak, bir çok canlılar yaratan vb. gibi) kendinden oluşması veya insan aklının bir ürünü olması mantığı zorlayan bir olaydır.

“Yeryüzünde gördüğümüz bu tür “güdümlü, kendisini çoğaltabilen” yaşamın kaynağı için yapılabilecek yegâne tatmin edici açıklama, sonsuz zekaya sahip bir Aklın varlığıdır.” [13]

Genel bir değerlendirme olarak şunları söyleyebiliriz ki Antony Flew, Tanrı’nın varlığını temellendirmek adına birçok bilimsel fikirleri ele alarak delillendirmeye çalışmıştır. Böylece bir yandan birçok bilimsel delil ve metodlar kullanarak Tanrı’nın varlığını kanıtlayabilmenin olanaklığını göstermiştir. Flew’nun ateizmden teizme dönüşüm noktasında rasyonel bir alanı daha çok tercih ettiği görülür. “İddianın götürdüğü yere doğru gitmelisin.” metodunu benimseyerek kendi argümanlarının peşinden gitti. Bilimsel bilgi ve çalışmaların paralelinde bu argümanlarını temellendirerek Tanrı’nın varlığını delillendirmeye çalışmıştır. Onun Tanrı fikrinin değişikliğine daha katkı sağlayan şeyin bu olduğunu da söyleyebiliriz. Tanrı’nın varlığına dair argümanlarını delillendirmeye çalışırken bilimsel açıklamaları mantıksal bir şekilde formüle ettiğimizde argümanın daha iyi anlaşılacağını dile getirmiştir:

“Tanrı’nın varlığına ilişkin bir argümana bilim yalnız başına kanıtlar sunamaz. Bu kitapta ele aldığımız üç kanıt -doğanın kanunları, teleolojik yapısıyla yaşam ve evrenin varoluşu- hem kendisinin hem de dünyanın varlığını açıklayan bir Aklın ışığında açıklanabilir. İlahi varlığın keşfedilmesi deneyler ve denklemlerle değil, bunların ortaya koydukları yapıların anlaşılmasıyla gerçekleşir.” [14]

Kaynakça

[1] Antony Flew, Yanılmışım Tanrı Varmış ( There is a God), Çev: Hasan Kaya-Zeynep Ertan, Profil Yayınları, İstanbul, 2017, s. 95.

[2] Antony Flew, a.g.e, s.96.

[3] Antony Flew, a.g.e, s.105.

[4] Antony Flew, a.g.e, s.107.

[5] Antony Flew, a.g.e, s.107. ayrıca bkz.: Richard Swinburne, “Design Defended,” Think (İlkbahar 2004): 14.

[6] Antony Flew, a.g.e, s.108.

[7] Antony Flew, a.g.e, s.112.

[8] Antony Flew, a.g.e, s.114.

[9] Antony Flew, a.g.e, s.115.

[10] Antony Flew, a.g.e, s.118.

[11] Antony Flew, a.g.e, s.119.

[12] Antony Flew, a.g.e, s.123. ayrıca bkz.: Antonio Lazcano, “The Origins of Life,” Natural History (Şubat 2006).

[13] Antony Flew, a.g.e, s. 124.

[14] Antony Flew, a.g.e, s.145.