EBUL HASAN ALİ EL MESUDİ (Ö:957)
Ebul Hasan Ali ibn Hüseyin ibni Ali el-Mesudi, sahabeden Abdullah Ibn Mesud’un neslindendir. Bir coğrafya uzmanı, bir fizikçi ve tarihçi olan Mesudi kesin tarihi bilinmemekle birlikte 9.yy’ın sonlarında doğduğu bilinmektedir. Uzak diyarları keşfe çıkan ve mutezile mezhebinden olan Mesudi 957 Mısır, Kahire’de vefat etmiştir.
915’te Fars bölgelerine gider ve bir sene Istikhar’da kaldıktan sonra Bağdat yoluyla Hindistan’daki Multan ve Mansura’yı ziyaret ederek Fars’a geri döner. Oradan Kirman’a sonra tekrar Hindistana gitmiştir. Mansura o günlerde büyük bir üne sahipti ve Müslüman Sind ülkesine başkentlik yapıyordu. Civarında yeni Müslüman olmuş birçok yerleşim yeri vardı. 918 de Mesudi 10.000 den fazla Müslümanın yerleştiği Çamur Limanındaki Gujurat’a gitti. Ayrıca Deccan, Ceylan, Hindi-Çin, Çin ve Basra yoluyla Madagaskar, Zanzibar ve Umman bölgelerine seyahat etti.
Basra’da; deneyimlediği çeşitli ülkelerin insanlarını, iklimlerini ve durumlarını tanımladığı Muruj-el-Tahab kitabını tamamladı. Basra’dan Suriye’ye oradan da ikinci geniş kapsamlı kitabı olan Muruj-el-Zaman’ı yazdığı Kahire’ye gitti. Bu eserinde gezdiği ülkelerin coğrafyaları ve tarihleri hakkında detaylı bilgiler vermiştir. İlk kitabını 947’de bitirdikten sonra Kitab-el-Avsat adını verdiği tarihi olayları kronolojik olarak derlediği bir ek eser daha yazmıştır. 957’de önceki kitaplarının bir özeti ve düzeltmelerinin bulunduğu Kitab-el-Tenbih ve el-İşraf’ı tamamlamış ve aynı yıl vefat etmiştir.
Mesudi’ye Arapların Herodot’u ve Pliny’si (Roma filozofu Plinius) benzetmeleri yapılmıştır. Tarihi olayların kritik kayıtlarını tutmasıyla, tarih yazımı sanatında bir değişim başlatmış ve ondan sonra gelen Ibn Haldun’un daha da geliştirdiği analiz, yansıma ve kritisizm ögelerinin gelişmesine ön ayak olmuştur. Özellikle el-Tenbih eserinde coğrafya, sosyoloji, antropoloji ve ekoloji perspektifinde sistematik bir tarih çalışması yapmıştır. Mesudi’nin ulusların yükseliş ve çöküşlerinin sebeplerine dair derin bir içgörüsü vardı.
Bilimsel ve analitik yaklaşımla 955 deki depremin sebeplerinin yanı sıra Kızıldeniz’in suyu hakkındaki tartışmalarını ve yerbilimlerindeki diğer sorunları anlatmıştır. Sijistan Müslümanlarının icat ettiği yeldeğirmeninden ilk bahseden de odur. Masudi ayrıca müziğe ve diğer bilimsel alanlara da katkıda bulunmuştur. Muruj el-Tahab kitabında erken dönem Arap müziğinin yanı sıra diğer ülkelerin müziklerinden de bahsetmiştir.
Muruj el-Tahab kitabı hiçbir bilgi kaynağını ihmal etmeyen yazarının ihtimamı ve gerçek bilimsel merakı sebebiyle dikkate değer görülmüştür. Bunu bilimsel tezi olan Muruj el-Zaman takip etmiştir. Ek olarak Kitab el-Evsat’ı yazmış ve kariyerinin sonuna doğru Kitab el Tenbih ve el Işraf’ı tamamlamıştır. Ne yazıkki El-Tenbih’e ek olarak, yazdığı 34 kitaptan sadece üç tanesi günümüze ulaşabilmiştir. Geniş kapsamlı seyahatı konusundaki bazı şüpheler dile getirilmiştir, örneğin Çin’den Madagaskar’a olan seyahati gibi ama kitapları kaybolduğu için doğru bir durum değerlendirilmesi yapılamamaktadır. Kayıt altına aldığı her şeyi bilimsel bir yaklaşımla yapmıştır ve coğrafyaya, tarihe ve yerbilimlerine önemli katkıda bulunmuştur. İlginçtir ki mineralden bitkiye, bitkiden hayvana ve hayvandan insana evrim temelli görüşü ilk öne süren bilim adamlarındandır. Araştırmaları ve görüşleri ülkeler bazında tarih, coğrafya ve yer bilimlerini kapsamlı olarak etkilemiştir.
kaynakça
Biography – Muslim Scholars and Scientists (ed. W. Hazmy C.H., Zainurashid Z., Hussaini R.) s. 48-50