ALLAH DİLEDİĞİNİ SAPTIRIR MI?

iddia: Kur’an’ın bazı yerlerinde “Allah dilediğini saptırır, dilediğini doğru yola iletir.” mealinde ayetler bulunmaktadır. Bu özgür iradeyi yok sayar. Neticede beni saptıran Allah, peki o zaman benim ne suçum var?

Söz konusu ayetlerden bir örnek vererek başlayalım;

Biz her peygamberi, ancak kendi kavminin diliyle gönderdik ki, onlara (Allah’ın emirlerini) iyice açıklasın. Allah, dilediğini saptırır, dilediğini de doğru yola iletir. O, mutlak güç sahibidir, hüküm ve hikmet sahibidir. (İbrahim 4)

Öncelikle konuyu izah etmeden önce cevaplandırmamız gereken soru şudur; İslam inancına göre biz kendi hür irademizle mi İslam’ı seçmekteyiz, yoksa özgür irademizin olmamasına bağlı olarak Allah’ın keyfi seçimiyle mi İslam’ı seçmekteyiz? Bu soruların cevabını bulmak adına şu ayetlere göz gezdirelim;

De ki: İşte Rabbiniz tarafından gelen gerçek. Artık dileyen iman etsin, dileyen inkâr etsin. (Kehf 29)

Dinde zorlama yoktur. Şüphesiz, doğruluk sapıklıktan apaçık ayrılmıştır. (Bakara 256)

Eğer Rabbin dileseydi, yeryüzündekilerin tümü, topluca iman ederdi. Öyleyse, onlar mü’min oluncaya kadar insanları sen mi zorlayacaksın? (Yunus 99)

Bu ayetlerden de anlaşılacağı üzere seçimlerimiz bir zorlama neticesiyle değil, tamamen kendi hür irademizle oluşmaktadır. O zaman geçelim ikinci soruya; Bu kadar ayette iman etmemiz özgür irademize bağlanmışken neden başka ayetlerde “Allah dilediğini saptırır, dilediğini de doğru yola iletir” şeklinde zahirde özgür iradeye ters olan cümleler bulunmaktadır? Hemen kısaca cevabını şöyle verebiliriz; Maalesef ki konu ile ilgili ayetler birlikte değerlendirilmemektedir. Allah’ın saptırdığı ve hidayet ettiği kişilerin kim olduğunu Kur’an’da tespit ettiğimizde sorun ortadan kalkacaktır.

Allah kimi saptırır?

Allah’ın saptırdığı kişileri tespit etmek adına şu ayetlere bakalım;

Allah, bir sivrisineği, ondan daha da ötesi bir varlığı örnek olarak vermekten çekinmez. İman edenler onun, Rablerinden (gelen) bir gerçek olduğunu bilirler. Küfre saplananlar ise, “Allah, örnek olarak bununla neyi kastetmiştir?” derler. (Allah) onunla birçoklarını saptırır, birçoklarını da doğru yola iletir. Onunla ancak fasıkları saptırır. (Bakara Suresi 26)

Bir zaman Musa kavmine: Ey kavmim! Benim, Allah’ın size gönderdiği elçisi olduğumu bildiğiniz halde niçin beni incitiyorsunuz? demişti. Onlar yoldan sapınca, Allah da kalplerini saptırmıştı. Allah, fâsıklar topluluğunu doğru yola iletmez. (Saff 5)

Şüphesiz Allah, zulmeden bir kavme hidayet vermez. (Kasas 50)

Allah fasıklar topluluğuna hidayet vermez. (Tevbe 24)

Bu ayetler ışığında değerlendirirsek Allah’ın saptırdığı kişiler fasıklık ve zalimlik yapan insanlar olduğunu rahatlıkla görebiliriz. Burada bahsedilen fasıklık ve zulümden kasıt küfürdür. Kısacası Allah saptırdığı için biz sapmış olmuyoruz, biz sapmayı istediğimiz için Allah saptırıyor. Bunu Saff 5 ayetinde “onlar sapınca, Allah da kalplerini saptırdı” kısmından da açıkça anlayabiliyoruz. Şu ayet de bu anlamı desteklemektedir;

Kim, kendisine hidayet (doğru yol) besbelli olduktan sonra peygambere karşı çıkar, mü’minlerin yolundan başkasına uyarsa, onu yöneldiği yolda bırakırız ve cehenneme sokarız. Orası ne kötü bir varış yeridir. (Nisa 115)

Allah kimi doğru yola iletir?

Şimdi de Allah kimlerin doğru yola girmesini diler ve kimlere hidayet eder, bunu inceleyelim;

İnkâr edenler diyorlar ki: “Ona (Muhammed’e) Rabbinden bir mucize indirilseydi ya!” De ki: “Şüphesiz Allah dilediğini saptırır, kendisine yöneleni de doğru yola eriştirir.” (Ra’d 27)

İnananlar ve yararlı iş yapanları, imanlarına karşılık Rableri doğru yola eriştirir; nimet cennetlerinde onların altlarından ırmaklar akar. (Yunus 9)

Allah dilediğini kendine seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir. (Şura 13)

Onlar gaybe inanırlar, namazı dosdoğru kılarlar, kendilerine rızık olarak verdiğimizden de Allah yolunda harcarlar. Onlar sana indirilene de, senden önce indirilenlere de inanırlar. Ahirete de kesin olarak inanırlar. İşte onlar Rab’lerinden (gelen) bir doğru yol üzeredirler ve kurtuluşa erenler de işte onlardır. (Bakara 3-5)

Bu ayetler ışığında değerlendirirsek Allah’ın hidayet ettiği kişiler kendisine yönelen ve Kur’an’daki emirleri harfiyen yerine getiren müslümanlardır. Şimdi de alimlerin konuyla ilgili görüşlerine değinelim biraz da;

İmam Maturidi(rh.a) şöyle diyor;

“Onlara açık açık anlatsın; bundan sonra Allah dilediğini sapkınlık içerisinde bırakır, dilediğini de doğru yola iletir. Yani sapkınlık yoluna götüren sebebi tercih edeni sapkınlığa, doğru yola götüren sebebi tercih edeni de doğru yola iletir.” (1)

Yine Ebu’l Ala Mevdudi şöyle demektedir;

“Allah, Aziz ve çok güçlü olduğu için hiç kimse tek başına doğru yolu bulma veya sapma gücüne sahip değildir. Çünkü hiç kimse sınırsız, bağımsız değil, bilakis Allah’ın kudreti dahilindedir. Fakat Allah hikmet sahibi olduğu için, kudreti, gelişigüzel bir şekilde, hiçbir şeye dayanmaksızın dilediğine hidayet verip dilediğini saptırmakta kullanmaz. O’ndan hidayet alan kişi, bu hidayeti kendi çabası ile kazanmıştır, hidayetten sapan kimse ise sapıklığı kendisi seçtiği için doğru yoldan ayrılmıştır.” (2)

Şafi alimlerinden Allame Razi ise şöyle söylemiştir;

“Saptırmak’tan maksat, dalâlete düşmüş bir kâfir olduğuna hükmetmektir. Meselâ “Falanca filancaya kâfirdir, sapmıştır, der.” dendiği zaman bu cümleden “Onun sapmış bir kâfir olduğuna hükmeder.” manası anlaşılmaktadır.” (3)

Peki ya kalplerin mühürlü olması?

Bazıları ise buna ilaveten kalbin mühürlenmesi meselesiyle itiraz edebilir. Örneğin Allah şöyle buyuruyor;

Allah, onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Gözleri üzerinde de bir perde vardır. Onlar için büyük bir azap vardır. (Bakara 7)

Ama kalplerin mühürlenmesi de yukarda anlattığımız gibi kişinin kendi yaptıklarının sonucudur. Örneğin şu ayetlere bakalım;

Bu, onların önce iman edip sonra inkâr etmeleri, bu yüzden de kalplerine mühür vurulması sebebiyledir. Artık onlar anlamazlar. (Münafikun 3)

Onlar geride kalanlarla birlikte olmaya (savaştan kaçmaya) razı oldular ve kalpleri mühürlendi. Artık onlar anlamazlar. (Tevbe 87)

Sonra, onun ardından birçok peygamberi kendi toplumlarına gönderdik. Onlara apaçık mucizeler getirdiler. Fakat onlar önceden yalanlamakta oldukları şeye inanacak değillerdi. İşte biz haddi aşanların kalplerini böylece mühürleriz. (Yûnus 74)

Yine şu hadiste kalplerin mühürlenmesinin sebebinin kulunn kendi iradesiyle yaptıkları olduğuna delalet eder;

“Günah ilk defa yapıldığı zaman kalpte bir siyah nokta, yani kara bir leke olur. Eğer sahibi pişman olur, tövbe ve istiğfar ederse kalp yine parlar. Tövbe istiğfar etmez de günah tekrarlanırsa, o leke de artar, sonra arta arta öyle bir dereceye gelir ki, leke bir kılıf gibi bütün kalbi kaplar ki artık cilalanma kabiliyetini kaybeder. Mutaffifîn sûresinde ‘Hayır, onların işleyip kazandıkları şeyler, kalplerinin üzerine pas tutmuştur.’ (Mutaffifin 14) âyetindeki ‘pas’ da budur.” (4)

Peki “Allah dilemeden siz dileyemezsiniz” ayeti ne oluyor?

Bazıları ise islam’ın özgür iradeye olumsuz bir bakış açısı olduğunu delillendirmek için şu ayete sarılmışlardır;

“Alemlerin Rabbi olan Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz.” (Tekvir 29)

Bu ayette özgür irade meselesi ile ilgili iki ihtimal var;

Kulların bütün fiilerini Allah belirlediği için özgür irade yoktur.
Kulların yaptıkları fiili dilemesinde Allah’ın izni olduğu için özgür irade vardır.

Kur’ana baktığımızda ikinci seçeneğin geçtiği açıktır. Buna iki delil sunarsak;

Birinci delil; iman etmenin insan’ın tercihine bırakıldığı ayetlerdir. Çünkü ayetler iman etmenin bir zorlamayla değil bizim tercihimizle olabileceğini söyler. (Bknz: Kehf, 29; Bakara, 256) Bununla beraber eğer iman etmemiz veya inkar etmemiz bizim isteğimizden bağımsız sadece Allah’ın iradesine bağlı olsaydı yeryüzünde inkar olmaz sadece iman olurdu. Çünkü Allah iki ayette şöyle buyuruyor;

Eğer Rabbin dileseydi, yeryüzündekilerin tümü, topluca iman ederdi. Öyleyse, onlar mü’min oluncaya kadar insanları sen mi zorlayacaksın? (Yunus 99)

Eğer inkâr ederseniz, şüphesiz ki Allah sizin iman etmenize muhtaç değildir. Ama kullarının inkâr etmesine razı olmaz. (Zümer 7)

İkinci delil; Allah’ın insanları sınamak için insanlara günah işleme serbestliği tanıması. Örneğin Allah, Zümer 53 ayetinde günah işleyenler için “Ey Nefisleri aleyhin de haddi aşan kullarım.” demektedir.
Bu iki delili göz önüne aldığımızda “Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz” ayetinin manası güç ve kudret bakımından Allah’ı övmek ve egemenliğini göstermek içindir. Yaptığımız eylemlerin bizim irademiz dışında olduğunu belirtmek için değildir. Kısacası; Allah eylemlerimizi değil eylemlerimizi özgürce yapmamız iznini dilemiştir. Zira o dilemeseydi bizim kötüyü veya iyiyi seçme özgürlüğümüz de olmayacaktı.

İbn-i Teymiyye de bu bağlamda şöyle söylemektedir;

“Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz.” ayeti Allah’ın kudretini ve kulların Ona muhtaç olduklarını açıklama bağlamında Allah’ı övme, methetme amacına yöneliktir. (5)

Son olarak şu ayeti de iyice akılda tutmak gerekir;

Şüphesiz Allah, insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler. (Yunus 44)

Kaynakça

1) İmam Maturidi Te’vilatü’l Kur’an İbrahim 4 ayeti tefsiri

2) Ebu’l Ala Mevdudi Ibrahim 4 ayeti tefsiri

3) Fahreddin er Razi tefsiri kebir İbrahim 4 ayeti tefsiri

4) Tirmizi, Tefsiru Sure, 83, 1; İbni Mace, Zühd, 29

5) İbni Teymiyye, Tekvir 29 ayeti tefsiri

ALLAH DİLEDİĞİNİ SAPTIRIR MI?